Ég var einu sinni í sumarbústað á Kirkjubæjarklaustri. Umhverfis hann er töluvert stór garður, vel girtur. Ég settist við píanóið, sem stóð við franskan glugga í stofunni og fór að spila. Eftir um hálftíma heyrði ég þrusk við gluggann og leit upp. Hinum megin var belja sem var greinilega að hlusta og virtist mjög hrifin. Hvernig hún komst inn fyrir girðinguna er ekki ljóst. Hún hafði væntanlega runnið á hljóðið úr píanóinu og látið ekkert aftra sér.

Kanadíski píanósnillingurinn og sérvitringurinn Glenn Gould varð fyrir svipaðri upplifun. Hann var þá táningur og var í göngutúr úti í náttúrunni. Hann var að syngja lag eftir Mahler um dýrlinginn Antóníus af Padóvu, sem predikar yfir fiskunum. Gould söng í hálfum hljóðum, en þá tók hann eftir því að hópur af kúm, sem var handan við girðingu meðfram veginum, virtist vera að hlusta. Þær horfðu áhugasamar á hann, og hann hækkaði þá róminn og fór að syngja fyrir þær sérstaklega. Það hafði þær afleiðingar að kýrnar komu allar niður að girðingunni og voru auðsjáanlega hugfangnar af söngnum. Gould elskaði dýr og þessi atburður hafði sterk áhrif á hann.

Á YouTube er videó þar sem Gould segir frá uppákomunni og prófar svo að syngja sama lag fyrir fíla í dýragarði. Af myndbandinu að dæma eru þeir ekki sérlega uppnumdir, blaka eyrunum, rymja, hrista höfuðin og forða sér burt. Líklega eru fílar ekki með sama tónlistarsmekk og beljur.

Tónleikar ógeðfelld sýndarmennska

Gould á erindi við okkur í dag. Hann hætti um þrítugt að halda tónleika og einbeitti sér að því að miðla tónlist í gegnum upptökur. Núna er ekki ljóst hvenær tónleikahald hefst að nýju, svo maður verður að nálgast tónlistina í gegnum YouTube, Spotify og aðrar streymisveitur. Gould hefði haft á því velþóknun ef hann hefðið lifað.

Hann fæddist árið 1932 en varð ekki langlífur, lést aðeins fimmtugur. Lyfjafíkn hafði farið illa með hann í mörg ár, hann innbyrti ótrúlegt magn af pillum á hverjum degi, ekki síst róandi. Sýklar og veirur, sem eru allt í kringum okkur, voru honum mikið áhyggjuefni. Á síðari árum ævi sinnar var hann í sjálfskipaðri sóttkví og talaði bara við fólk í síma. Hann hafði þá fyrir löngu misst áhugann á tónleikum, fannst þeir yfirborðslegir og byggjast á ógeðfelldri sýndarmennsku.

Gould sló samt snemma í gegn sem konsertpíanóleikari. Skömmu áður en hann hætti að koma fram á sviði hafði hann gert allt vitlaust í Rússlandi. Í heimildarmyndinni Genius Within-The Inner Life of Glenn Gould er viðtal við Vladimir Ashkenazy sem var á tónleikunum, þá ungur maður. Hann hafði aldrei heyrt tónlist eftir Bach eins vel leikna, af svo fullkominni stjórn, svo hreina og lausa við tilgerð.

Kúnstirnar í stúdíóinu

Þessa mögnuðu færni og innblástur er einnig að finna á plötunum hans Gould. Þær eru unnar út í hið óendanlega, ekki bara teknar upp.

Gould taldi upptökuna, ef hún væri almennilega unnin, miðla tónlist mun betur til hlustandans en á lifandi tónleikum. Í upptökustúdíóinu væri listamaðurinn við stjórnina og gæti gert það sem hann vildi, svo framarlega sem tæknin leyfði. Sama væri ekki uppi á teningnum á tónleikum, sem ættu meira skylt við íþróttaviðburði. Í stúdíóinu, með klippingum og öðrum kúnstum, væri möguleiki á hámarksgæðum, sem myndu skila sér í mun hreinni upplifun hlustandans. Gould hikaði ekki við að beita öllum brögðum til listrænnar fullkomnunar, og taldi þau vera hluta af sköpunarferlinu.  

Hummaði með

Einn galli er þó á flestum upptökum Goulds. Þegar hann var að stíga fyrstu skrefin sem píanónemandi var honum ráðlagt að syngja það sem hann var að æfa, því þannig fengi hann betri tilfinningu fyrir lögunum. Vandamálið var að hann gat ekki hætt, og á upptökunum heyrist hann yfirleitt humma með píanóleiknum.

Hummið er engu að síður hluti af sjarmanum, það undirstrikar hve Gould var sérvitur. Sönglið gerir klipptan og skorinn stúdíóflutninginn mannlegri en ella.

Goldberg tilbrigðin eftir Bach í túlkun Goulds, sem finna má á netinu, er magnaður minnisvarði um hann. Það er háleit, ómenguð fegurð. Hann gerði tvær plötur með tónsmíðinni, fyrst rúmlega þrítugur, en síðar rétt áður en hann dó. Seinni platan (frá 1981) er talsvert fremri, hún er hægari og íhugulli, skáldskapurinn er dýpri og innilegri. Nú þegar engir tónleikar eru haldnir í samkomubanninu er tilvalið að skella sér á netið og hlusta – það er það sem allar góðar kýr myndu vilja.